Hvað ef jólasveinarnir væru ráðherrar?

Samband þjóðarinnar við ráðamenn er ekki alltaf vinsamlegt. Stundum ber hún djúpa virðingu fyrir þeim en oft lýsir hún þeim sem óttalegum jólasveinum. Kannski ristir hvorug tilfinningin mjög djúpt en vonandi þó sú fyrri dýpra en hin síðari. En hvað ef þetta væri öfugt? Ef það væru alvörujólasveinarnir sem stjórnuðu landinu?

Þegar líður að jólum hefur Vísbending stundum litið á ýmsa hluti frá óvenjulegu sjónarhorni. Vangavelturnar hér á eftir eru hvorki fræðilegar né alvarlegar en þó er byggt á alþýðufróðleik um jólasveinana og skyldmenni þeirra, einkum heiti þeirra og venjur. Í riti Árna Björnssonar um Sögu daganna segir svo: „Sú tilgáta hefur verið viðruð, reyndar með miklum fyrirvara, að Grýla og fjölskylda gæti verið endurspeglun alþýðu á grimmum yfirvöldum. Grýla kemur fyrst verulega fram á sjónarsvið eftir að einveldi konungs verður algert á 17. öld. Jólasveinar gætu samsvarað sýslumönnum konungs sem heimtuðu skatt af fátækum. Þeir taka hins vegar að mildast eftir að einveldi er afnumið á 19. öld, og á 20. öld verða þeir þjónar hinnar áhrifamiklu verslunarstéttar.“

Ýmsir kynnu að vilja taka undir þessa kenningu nú fremur en nokkru sinni, en hér er hún sett fram til þess að sýna að fræðimenn hafa raunverulega velt slíku fyrir sér í alvöru. Grýla er reyndar miklu eldri en frá 17. öld og kemur meðal annars fyrir í Sturlungu. Í því sem á eftir fylgir er í engu litið til líkinda með einstökum jólasveinum og ákveðnum ráðamönnum, hvorki fyrr né síðar. Sjái menn slíkt er um tilviljun að ræða. Helstu heimildir eru Þjóðsögur Jóns Arnasonar og Saga daganna. Rétt er að taka það fram að þessi grein var skrifuð árið 2005 og miðar við ráðuneytisskipan þá.

FJÖLSKYLDAN

Um tíma var því haldið fram að öll völd hérlendis væru í höndum nokkurra áhrifamikilla fjölskyldna. Einkum voru það gamlir Alþýðubandalagsmenn sem töluðu um fjölskyldurnar fjórtán (eða fimmtán), líklega helst vegna stuðlasetningar. Aldrei varð það vel ljóst hverjar þessar fjölskyldur voru. Jólasveinarnir eru taldir bræður en ekki er öllum ljóst hve margir eða hverjir þeir eru.

Fjölskylda jólasveinanna er ekki vel skilgreind heldur, en þó liggur nokkum veginn fyrir að Grýla er ættmóðirin. Óljósara er um faðernið en Leppalúði hefur þó alllengi verið talinn faðir þeirra. í samfélagi þar sem þessi fjölskylda hefði öll völd ættu þau hjón að gegna æðsta embætti, vera drottning og kóngur, eða nú á dögum forsetahjón. Íslendingar hafa löngum gumað af því að hafa orðið fyrstir til þess að kjósa sér konu sem forseta.

En hróður þeirra nær miklu lengra aftur ef litið er á Grýlu sem höfuð þessarar merku ættar. Og reyndar hefur engum komið til hugar að hugsa sér neinn annan sem tróni á toppi ættartrésins. Hlutskipti Leppalúða hefur orðið það sama og margra annarra eiginmanna frægra forustukvenna. til dæmis eiginmanna Margrétar Thatcher eða Angelu Merkel. Örlög þeirra eru að standa álappalegir í skugga kvenna sem sópar að.

Grýla er oft sögð ógnvænleg kona eins og margar þær konur sem karlar telja að ógni sér, en þó að hún hafi ekki beinlínis Séðs og heyrðs sjarma þá er hún engu að síður haldin nægilegum kvenþokka til þess að hún hefur átt eina þrjá ektamaka, Bola, Gust og Leppalúða og með þeim tugi barna. Um hana er sagt: „Hökuskeggið hæruskotið og hendurnar þá, stórar eins og kálfskrof og kartnöglur á.“ [Grýlukvæði Stefáns Ólafssonar í Vallanesi, frá 17. öld]. Hún gæti reyndar líka ratað í Gestgjafann því að hún kunni talsvert fyrir sér í matargerðarlist „þegar hún fer að sjóða til jóla.“ Að vísu lagði hún sér einkum til munns óþekk börn og var notuð til þess að hræða þau sem stigu út af dyggðum prýddum vegi. Ætla má að í takt við tíðarandann yrði hún nú umburðarlyndari gagnvart ýmsum yfirsjónum ef hún gegndi æðsta embætti.

RÍKISSTJÓRNIN

Jólasveinarnir eru oftast taldir þrettán en hér á landi eru tólf ráðherrar. í sjálfu sér er það ekki sérstakt áhyggjuefni því að menn eru ekki ráðherrar til lífstíðar og stundum er skipt um menn í ríkisstjórnum. Svo er það svo að miklu fleiri nöfn eru til ájólasveinum en þrettán og því er ekki ástæða til þess að einskorða sig við þá allra þekktustu þó að auðvitað beinist athyglin fyrst og fremst að þeim. Áður en lengra er haldið er þó rétt að rekja í stuttu máli hvaða hæfileika jólasveinar þurfa að hafa til að verða ráðherrar. Allir þekkja línurnar: „Jólasveinar einn og átta ofan komu af fjöllunum.“ Þetta er einmitt eitt helsta einkenni á raðherrum fyrr og síðar. Þegar eitthvað gerist koma þeir af fjöllum.

„Jólasveinar ganga um gólf með gylltan staf í hendi.“ Þetta var til skamms tíma aðalástæða þess að menn gáfu sig að stjórnmálum, þeir vildu komast að kjötkötlunum, höndla gyllta stafi. „Upp á stól stendur mín kanna.“ Flestir stjórnmálamenn enda sem diplómatar og dreypa þá óspart af könnunni, ef marka má sögur. Jóhannes úr Kötlum yrkir líka:

Lævísir á svipinn,
þeir leyndust hér og þar,
til óknyttanna vísir,
ef enginn nærri var.

Forsætisráðherra er æðstur allra. Það er því eðlilegt að í það embætti veljist fyrsti jólasveinninn, Stekkjarstaur. Nafnið ber það með sér að hann sé hár og mikill og jafnvel fastur fyrir. Allt eru þetta eiginleikar sem gætu prýtt góðan forsætisráðherra.

Utanríkisráðherra þarf að hafa gott nef fyrir lausnum á vandamálum og því eðlilegt að Gáttaþefur setjist í þann stól. Ekki væri heldur verra ef hann vissi lengra en nef hans nær því að þá væri hann með greindustu ráðherrum.

Eins og kunnugt er búa allir jólasveinar á fjöllum og þekkja því eflaust vel náttúru landsins. Því gætu margir orðið samgönguráðherra sem hefur ferðalög á sinni könnu. Giljagaur er þó sá eini sem beinlínis hefur landslagsheiti í nafni sínu og því best fallinn til þess að sjá um samgöngumál.

Umhverfisráðuneytið er nýjast ráðuneyta og minnst. Það fellur því í hlut léttvægasta jólasveinsins, Stúfs. Hann hefur alltaf virst vera lítilla sanda, lítilla sæva.

Þó að í hugum flestra komi jólasveinar af fjöllum eins og áður er að vikið þá eru til af því sögur að þeir komi utan af sjó á skinnbátum, klofnir upp í herðar með kringlótta fætur og klær á höndum og fótum. Er til betri lýsing á sjávarútvegsráðherra? Kvótakerfið er klofið milli stórútgerða og trillukarla. Margir líta á útgerðaraðalinn sem skrímsli með klær. En enginn jólasveinanna ber nafn sem minnir á sjó. Þess vegna fellur embættið í skaut Þvörusleiki, sem gæti skammtað útgerðarmönnum með þvöru sinni.

Margir koma til greina sem landbúnaðarráðherra, en Bjúgnakrækir er þjóðlegastur, heldur í gamla siði og gæðir sér á bjúgum sem enginn hugsandi maður leggur sér til munns lengur. „Íslenska bjúgað er einstakt.“

Hér á landi hefur sami maður verið iðnaðar- og viðskiptaráðherra um langt skeið. Slíkt væri þó jólasveinum ofraun og tveir þeirra skipta starfinu á milli sín. Viðskiptaráðherra þarf að finna innansleikjur víða og Pottasleikir er tilvalinn í verkið. Enginn er hins vegar betri orku- og iðnaðarráðherra en Kertasníkir.

Fjármálaráðherrann þarf að geta teygt sig inn í búr landsmanna til þess að fá sinn skerf og Kjötkrókur hefur mesta hæfileika til þess að sitja að kjötkötlunum. Engin flís er svo smá að fjármálaráðherra nái ekki að krækja í hana.

Hagstofa Íslands er sérstakt ráðuneyti og náttúrulegur fulltrúi í hana er Gluggagægir. Ekkert fer fram hjá honum, stórt eða smátt. Það væri honum líka kærkomið að fá að stunda iðju sína á löglegan hátt.

Einn af gömlu jólasveinunum í Þjóðsögum Jóns Árnasonar er Faldafeykir. Sem kunnugt er vann hann sér það til frægðar að blása svo kröftuglega að pilsfaldar lyftust. Hann er settur út af sakramentinu hjá Jóhannesi úr Kötlum, líklega vegna þess að öld kynferðislegrar áreitni var runnin upp. Hjá okkur fær hann félagsmálin, en ekki er víst að hann entist lengi í því embætti.

Hurðaskellir fyllir skarð Faldafeykis á síðari árum. Hann gæti skipað mörg ráðuneyti og er kannski líkastur flestum ráðherrum á ýmsum tímum. Hann gæti tekið við félagsmálunum, en hér verður hann þó settur í dómsmálaráðuneytið. Öðrum skal eftir látið að ímynda sér hvort hann setji mönnum dómstólinn fyrir dyrnar.

Skyr er hollt og gott og Skyrgámur er því sjálfkjörinn heilbrigðisráðherra. Hann myndi eflaust taka upp gamla siði og hætta að sykra skyr en eta það með þykku rjómablandi.

Áður fyrr var sagt að bókvitið yrði ekki í askana látið, en nú hefur það breyst og því er Askasleikir eðlilegastur allra jólasveina í menntamálin.

Eru þá taldir þrettán jólasveinar og einn til, vegna þess að Hurðaskellir og Faldafeykir eru til skiptis taldir til „alvörujólasveina“. Jón Árnason nefnir fleiri jólasveinanöfn og Árni Björnsson bætir enn við þann fróðleik. Einn þeirra er Baggi, en erfitt er að hugsa sér frásagnir af honum í ríkisstjórn. Baggi á þjóðinni, hann er sjálffallinn úr leik. Bjálminn sjálfur og Bjálmans barnið (sumir tala um Bjálfann) eru væntanlega feðgin eða feðgar og því einstök í jólasveinafjölskyldunni. Nokkur dæmi um um feðga sem hafa verið ráðherrar hérlendis en þessir virðast ekki líklegir til þess að ná árangri. Sama má segja um Drumb fyrir alla, Litlapung og Lummusníki.

Flautaþyrill hefur oft náð góðum árangri í kosningum til Alþingis og það hafa þeir líka gert bræður hans Hnútur og Rauður.

Til eru nokkrar jólameyjar þó að ekki séu ort um þær kvæði. Væntanlega yrði Jafnréttisráð að skerast í leikinn ef börn Grýlu tækju völdin ,en þó eru í þeim hópi Flotnös, Flotsokka, Klettaskora, Redda og Sledda. Engin virðist líkleg til að ná árangri, nema kannski Redda. „Það reddast“ er ekki slæmt slagorð og reyndar lífsstíll margra Íslendinga.

Af þeim sem helst virðast koma til greina íráðherrastólana af „óþekktu jólasveinunum“ eru Lampaskuggi sem gæti tekið menntamálin, Refur væri upplagður utanríkisráðherra (og jafnvel forsætisraðherra) og Smjörhákur, sá síðastnefndi eiginlega bara vegna þess að ég hafði gaman af honum í Smjörhákssögu, sem kemur jólasveinum ekkert við. Það er freistandi að tilnefna Steingrím, en við freistingum gæt þín.

NlÐURLAG

Öllum er vel kunnugt um alþjóðavæðingu íslenskra jólasveina. Þeir hafa tapað sínum íslensku vaðmálsklæðum og gráa strýi en tekið upp rauð klæði og skegg heilags Nikulásar. Á síðari árum hafa þeir þó orðið þjóðlegri á ný og hafa klæðst íslenskum búningum. Þjóðfélagsfræðingar gætu eflaust séð í þessu samlíkingar við afstöðu ráðamanna til Evrópusamstarfsins en slíkar vangaveltur eru of djúpar til þess að komast að á þessum vettvangi. Engu að síður hafa knyttir jólasveinanna nútímavæðst. Börnin sjá „mömmu kyssa jólasvein“, nokkuð sem engum datt í hug að gæti gerst í gamla daga. Steingrímur Thorsteinsson var ekki með nein friðarjól í huga þegar hann biður jólasveininn um:

Byssur, trumbur, fleina eg fer,
fána og lúðra að velja mér.
Vittu meira, óvígan her
vildi eg gjarnan hafa.

Þó hefur kannski lítið breyst, jólasveinarnir færa börnum væntanlega stríðsleiki. Þeir eru því engan veginn heilagir menn eins og Nikulás gamli. Einmitt þess vegna gætu þeir orðið ráðherrar.

---

Þessi grein birtist áður í 51. tbl. Vísbendingar árið 2005.